Geschreven door Anne Kuit, editing/feedback  door Joy Van de Cauter

25 juni 2017 betekende een grote doorbraak in de wetgeving voor transgender personen in België. Sindsdien is het een stuk makkelijker je officiële voornaam te veranderen en de m in je paspoort door een v te vervangen of andersom, onder andere doordat medische voorwaarden zoals sterilisatie afgeschaft werden. Je kunt op dit moment zelf met een verklaring naar de ambtenaar van de burgerlijke stand stappen om aan te geven dat je geregistreerde geslacht niet in overeenstemming is met je genderidentiteit. Na drie tot zes maanden leg je een tweede verklaring af, waarna je registratie wordt aangepast.
Over precies zo’n wet werd er de afgelopen tijd bij onze bovenburen gedebatteerd.

Een beladen geschiedenis
Nederland heeft een beladen geschiedenis met transgender wetten. In november 2021 maakte het kabinet nog publiekelijk excuses voor de Wet Wijziging Geslacht die gold van 1985 tot 2014. In die wet stond dat mensen voordat zij juridisch hun geslacht mochten wijzigen “zoveel mogelijk moesten zijn aangepast aan het andere geslacht”. Het kabinet is er nu “van overtuigd dat het stellen van deze voorwaarden veel verdriet heeft veroorzaakt bij transgender- en intersekse personen. Zij hebben medische behandelingen ondergaan die zij liever niet hadden gewild. Ook hebben mensen hierdoor onnodig gewacht met hun transitie of geslachtswijziging.”

De huidige en nieuwe wet
Sinds 2014 is dus de huidige Transgenderwet van kracht. Die geeft transgender personen de mogelijkheid hun geslacht* te veranderen in de geboorteakte en het paspoort, mits er een deskundigenverklaring wordt overlegd. Met de nieuwe wet zou het voor iedereen vanaf 16 jaar mogelijk worden om zonder tussenkomst van een arts het geregistreerde geslacht* te wijzigen. Wel zou er een verplichte bedenktijd van vier weken gaan gelden.

Maatschappelijk debat
In een debat in juni 2019 over de evaluatie van de wet zoals die sinds 2014 van kracht werd vonden zowel de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) als het Christen-Democratisch Appèl (CDA), twee grote regeringspartijen, dat de deskundigenverklaring kon worden geschrapt; artsen en psychologen meenden zelf dat hun verklaring weinig toegevoegde waarde had. Ook regeringspartij Democraten 66 (D66) was en is een groot voorstander van de nieuwe wet. Volgens Kamerlid Lisa Van Ginneken draagt de juiste letter in het paspoort bij aan het welzijn en de veiligheid van transgender personen en druist de huidige gang van zaken in tegen het fundamentele recht op zelfbeschikking. Het wetsvoorstel leek dus al zo goed als aangenomen, maar werd het afgelopen jaar onderwerp van een groot en vaak fel maatschappelijk debat. Dat werd bijvoorbeeld duidelijk op 29 augustus 2022. In bijna 150 bushokjes dook een poster op met daarop ‘De nieuwe transgenderwet raakt iedereen’, een campagne van dezelfde initiatiefnemers als van het manifest ‘Gendertwijfel’. Ook de VVD en het CDA herzagen hun mening. Waarom de kwestie zo gevoelig ligt, werd in de aanloop van het debat uitgebreid beschreven in verschillende achtergrond- en opiniestukken.

Zorgen en angst
Tegenstanders van de wet komen vooral uit de rechts-conservatieve, radicaal-feministische en christelijke hoek. Zij vinden het zorgelijk dat het biologische onderscheid tussen mannen en vrouwen vervaagt en vrezen voor de privacy en veiligheid van vrouwen en meisjes. Vaak halen zij daarbij toiletten, kleedkamers en gevangenissen aan. Natuurlijk rijst gelijk de vraag wie er ooit bij het toilet hun paspoort heeft moeten laten zien. Maar belangrijker nog: onderzoek wijst ook echt uit dat incidenten waarbij cisgender mannen net doen alsof ze vrouwen zijn en daarmee de veiligheid van vrouwen in gevaar brengen, zeldzaam zijn.

Er zijn ook stemmen die zich afvragen wat het schrappen van de deskundigenverklaring betekent voor de verdere verloop van een transitie. Er is bijvoorbeeld de angst dat kinderen en jongeren te vroeg worden behandeld met puberteitsremmers en hormonen. Dit jaar nog verscheen er een onderzoek waarin 317 kinderen uit de VS en Canada werden gevolgd die sociaal in transitie gingen, bijvoorbeeld door hun naam te veranderen. Van hen bleek slechts 2,5 procent zich te hebben bedacht.
Maar het komt natuurlijk wel voor, bijvoorbeeld bij Jenny**, die haar verhaal deed in het Algemeen Dagblad. Zij heeft spijt van haar transitie en pleit voor betere begeleiding van mensen die met complexe problemen op de genderpoli terecht komen om te voorkomen dat er onterecht de diagnose genderdysforie gesteld wordt. Zij maakt zich zorgen om de wetswijziging: “Als jij sociaal en juridisch al in transitie bent, je geslacht en naam hebt aangepast, is het zo’n logische stap om ook het medische traject in te gaan.”

Zuiverheid in discussie
Het is duidelijk: in de discussies die afgelopen tijd losbarstte in kranten, huiskamers en de tweede kamer ging het niet enkel om het eigenlijke agendapunt, maar over veel meer. Sylvana Simons (BIJ1) zei daarover al na één spreker in het debat van 27 september: “Dit debat gaat niet over geslachtsveranderingen, over zorg, over het medische aspect. Dit debat gaat over de registratie. Dat is een totaal ander onderwerp en ik denk juist als het gaat over dit ontwerp, het uitermate belangrijk is dat we daarin zuiver zijn.”

Compromis
Uiteindelijk bleek op 28 september dat om de wetswijziging door te voeren, er een compromis nodig lijkt. De Volkskrant schrijft: “De contouren daarvan tekenden zich wel af in het debat: tussen 12 en 18 jaar geslachtsverandering bij de burgerlijke stand, met een gesprek waarbij indringend op de consequenties van de juridische wijziging wordt gewezen. Of dat gesprek door een ambtenaar kan worden gevoerd, is daarbij de vraag. Administratieve geslachtsverandering na het 18de jaar zou dan zonder deskundigenverklaring kunnen. Het komt neer op een inperking van het huidige wetsvoorstel, maar een verruiming van de nu geldende praktijk.”

België
Terwijl in Nederland de beslissing is uitgesteld, zijn we in België al een stuk verder. Na de wijzigingen van 2017 stapten belangenorganisaties Çavaria, Regenbooghuis en Genres Pluriels naar het Grondwettelijk Hof om aan te kaarten dat delen van de transgenderwet in strijd zijn met het recht op zelfbeschikking en niet genoeg aandacht hebben voor non-binaire en genderfluïde personen. Het Hof gaf ze gelijk; delen van deze wet zijn discriminerend.

De uitspraak betekent onder andere dat er op redelijke termijn een wet moet komen die het ook voor niet-binaire personen mogelijk maakt hun geboorteakte in overeenstemming kunnen brengen met hun genderidentiteit. Hoe is nog niet besloten. Binnen het huidige systeem van geslachtsregistratie kan dat bijvoorbeeld door de creatie van één of meerdere bijkomende categorieën (bijvoorbeeld de x) of een schrapping van de registratie van geslacht of genderidentiteit op het paspoort. Een andere optie is het systeem dat er nu is herzien, bijvoorbeeld door geslacht/gender te schrappen als element van de burgerlijke staat van een persoon en de ontdubbeling van de termen ‘geslacht’ en ‘gender’. Prof. dr. Pieter Cannoot van UGent spreekt van “(Een) unieke kans tot fundamentele hervorming van rol geslacht/gender in het recht.”

Nog een belangrijk punt: op dit moment heeft een geslachts- en naamsverandering een ‘in beginsel onherroepelijk karakter’. Om je naam en geslacht voor een tweede keer te wijzigen, is een zware procedure bij de familierechtbank nodig. Ook dit moet veranderen, onder meer voor genderfluïde personen. Door de bepaling te vernietigen die stelt dat de aanpassing ‘in beginsel onherroepelijk’ is, wordt het in de toekomst mogelijk de geslachtsregistratie opnieuw aan te passen via de versimpelde procedure bij de burgerlijke stand.

Kijk hier het seminarie Transgender Infopunt terug waarin zij dieper ingaan op de huidige en mogelijke nieuwe wetgeving.

Klik hier om in het kort meer te lezen over het deels vernietigen van de wet in België. Hier vind je meer informatie over de verschillende transwetten in Europa.

* In het huidige discours maken we een verschil tussen geslacht/sekse en genderidentiteit; geslacht gaat over met welke geslachtskenmerken je geboren bent, genderidentiteit over met welk gender je je identificeert. In zowel de huidige wet als het voorstel wordt hier geen onderscheid in gemaakt. Komiek en opiniemaker Arjen Lubach stelde daarom voor de woorden ‘geslacht/sex/sexe’ in het paspoort te wijzigen in ‘gender

** De naam Jenny is gefingeerd